عفو و بخشش
و درود خدا بر او فرمود: «اگر بر دشمنت دست یافتی، بخشیدن او را شکرانه پیروزی قرار ده.»
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در حکمت یازدهم نهج البلاغه میفرمایند:" هرگاه بر دشمن خود دست یافتی بخشش و عفو او را شکرانه پیروزی قرار بده." بنابراین موضوع حکمت یازدهم عفو و بخشش است.
معنای لغوی "عفو و بخشش" به نظر بنده پنهان شدن، یا پنهان کردن یک چیزی است، به گونه ای که ناپدید یا نابود بشود. برای این ادعای خودم ،در ریشه ی معنایی عفو، حداقل ۳ شاهد از نهج البلاغه دارم:
1- : اول در خطبه ۱۴۹ که حضرت علی(علیه السلام) میخواهند بفرمایند وقتی که ما از دنیا می رویم، آثارمان در زمین ناپدید میشود، از واژه عفو و مشتقّاتش استفاده می کنند و می فرمایند:«عَفَا فِی الْأَرْضِ مَخَطُّهَا»؛ آثارش در زمین پنهان خواهد شد.
2- در خطبه ۱۹۸ بند ۴ می فرمایند: وقتی که پیامبر مبعوث شد، اوضاع چگونه بود؟ یکی از عباراتشان این است: «عَفَاءٍ مِنْ أَعْلَامِهَا» روزگاری که پیامبر مبعوث شد، دنیا پرچمها و نشانه هایش پوسیده و پنهان شده بود.
3- در خطبه ۲۳۰ میفرمایند: «وعَفَّى آثَارَکُمْ» مرگ آثار شما را از بین می برد. بنابراین واژه "عفو" یعنی پنهان شدن یا پنهان کردن یک چیزی به گونه ای که نابود یا ناپدید بشود.
خوب موضوعی که در این حکمت ۱۱ بود، این بود که وقتی بر انتقام، قدرت پیدا کردی ببخش! و این را یک نوع شکر نعمت قدرت بیان کرده اند.
در حکمت ۵۲ هم حضرت میفرمایند: شایسته ترین مردم به عفو و گذشت، قدرتمندترین آنها بر عقوبت و انتقام است. چرا؟ جواب این چرا را در حکمت ۲۱۱ میخوانیم که :«الْعَفْوُ زَکَاةُ الظَّفَرِ»؛ عفو کردن زکات ظفر، پیروزی و قدرت پیدا کردن بر دشمن است. لذا در حکمت ۱۹۴ حضرت نسبت بین عفو و قدرت بر انتقام را اینگونه بیان می کنند: من کی شایسته است که غیظ و غضب خودم را فرو بخورم؟! آیا زمانی که عاجز از انتقام هستم تا به من گفته شود: کاش صبر میکردی؟ یا زمانی که قدرت بر انتقام دارم تا به من گفته شود: کاش عفو میکردی؟ یعنی اصلا وقتی قدرت بر انتقام نداری، عفو معنی ندارد ، هنر آنجایی است که با اینکه قدرت بر عقوبت و انتقام گرفتن داری، عفو بکنی.
لذا در حکمت ۴۲۰ در سیره عملی علی (علیه السلام) می بینیم که خودِ حضرت چقدر بزرگوارانه اهل عفو بودند. مثلا در حکمت ۴۲۰ میخوانیم که وقتی حضرت با اصحابشان جایی نشسته بودند یک زن زیبایی از آنجا رد شد، عده ای از اصحاب به آن زن نگاه شهوت انگیز کردند، حضرت فرمودند: هرگاه کسی از شما با نگاه به زنی به شگفتی آمد با همسر خودش آمیزش کند، که او نیز زنی مانند همسر خودش می باشد. در اینجا مردی از خوارج که در آن جمع نشسته بود، متاسفانه با وقاحت تمام خطاب به حضرت علی(علیه السلام) اینگونه توهین کرد: خدا این کافر را بکشد، چقدر فقه می داند! مردم قصد کشتن آن خوارجی را کردند، ولی حضرت مانع شدند و فرمودند: «رُوَیْداً» دست نگه دارید. «اِنَّمَا هُوَ سَبٌّ بِسَبٍّ »جواب ناسزا را با ناسزا می دهند، «اَوْ عَفْوٌ عَنْ ذَنْبٍ» یا بالاتر، گناه را عفو کنید.
یا وقتی که در نامه ۴۷ به فرزندانشان توصیه میکنند که اگر میتوانید ابن ملجم را عفو کنید؛ با اینکه قتلی بزرگ انجام داد که در زمین و آسمان ندا داده شد:«تَهَدَّمَتْ وَ اللَّهِ أَرْکَانُ الْهُدَى قُتِلَ عَلِیٌّ الْمُرْتَضَى » حضرت باز هم میفرمایند اگر دیدید باز امکانش هست ، عفو کنید. یا در خطبه ۲۲۷ که حضرت از خداوند متعال درخواست عفو می کنند: «اللَّهُمَّ احْمِلْنِی عَلَى عَفْوِکَ وَ لَا تَحْمِلْنِی عَلَى عَدْلِکَ » خدایا من را بر عفو خودت حمل کن، نه بر عدل خودت. در نامه ۵۳ بند دوم مولا علی (علیه السلام) به مالک اشتر توصیه می کنند که هرگز از عفو کردن مردم خطاکار، پشیمان نشو. چرا؟ بعد ببینید چطور دلیل عدم پشیمانی را بیان میکنند: «فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ وَ تَرْضَى أَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ» همانطور که دلت میخواهد و دوست داری خداوند گناهان تو را ببخشد و چشم پوشی کند، خطاهای مردم را هم ببخش و چشم پوشی کن ؛ با این تفاوت که «وَ لَا غِنَى بِکَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ» تو مالک اشتر از عفو و رحمت الهی بی نیاز نیستی.
یکی از اسباب عفو الهی در نهج البلاغه ابتلاء است. حضرت در خطبه ۱۹۲ انتهای بند ۹ حضرت می فرمایند: «وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ» خدا با انواع شدائد بندگانش را آزمایش میکند. «وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ» و با سختیها آنها را به بندگی خودش می کشاند «وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ» چرا؟ «اِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ» به خاطر اینکه تکبر را از دلهایشان بیرون کند «وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَى فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ» و با این امتحانات و بلاها و شدائد و... راه و سبب راحت عفو و بخشش را برایشان باز میکند.
🎙 حجت الاسلام مهدوی ارفع
